ΤΙ ΕΙΧΕΣ ΓΙΑΝΝΗ ΜΟΥ; ΤΙ ΕΙΧΑ ΠΑΝΤΑ.
ΜΕΡΙΚΑ.. ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ… ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΣΤΟΡΓΙΑΝ ΑΥΤΩΝ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΚΥΒΕΡΝΟΥΣΑΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΥΒΕΡΝΟΥΝ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ
ΜΗΠΩΣ ΔΕΝ ΞΕΡΕΤΕ ΤΟ ΟΤΙ ΔΕΝ ΧΡΕΩΚΟΠΗΣΑΜΕΝ ΔΙΑ ΠΡΩΤΗΝ ΦΟΡΑΝ; ΤΗΝ ΠΡΩΤΗΝ ΜΑΣ ΤΟ ΕΙΠΑΝ ΕΠΤΩΧΕΥΣΑΜΕ… ΚΑΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΕΝΩ ΤΟ ΗΞΕΡΑΝ ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΠΡΙΝ….ΟΠΩΣ ΠΑΝΤΑ ΟΜΩΣ ΜΑΣ ΤΟ ‘ΠΑΝΕ ΚΑΤΟΠΙΝ Η ΤΗΝ ΗΜΕΡΑΝ ΕΟΡΤΗΣ. ΜΕΧΡΙ ΤΟΤΕ ΟΜΩΣ ΠΑΝΤΟΤΕ ΜΑΣ ΤΑΖΟΥΝ ΛΑΓΟΥΣ ΜΕ ΠΕΤΡΑΧΗΛΙΑ. ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΕΟΚ… ΕΟΚ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ. ΤΟ ΠΟΣΟ ΗΛΙΘΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΑΝ ΛΑΟΣ ΕΤΣΙ ΚΙ ΑΛΛΙΩΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΑ ΤΟ ΚΡΙΝΕΙ! ΤΟ ΟΤΙ ΧΘΕΣ ΞΕΥΤΕΛΙΣΤΗΚΑΜΕ ΕΝΤΕΛΩΣ ΤΟ ΚΡΙΝΟΜΑΙ ΚΑΙ ΜΟΝΟΙ ΜΑΣ.
Ω ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ ΙΕΡΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ………..
ΜΠΛΑ…. ΜΠΛΑ…..ΜΠΛΑ. ΒΑΠΤΙΣΘΕΙΤΕ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΤΕ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΠΟΥ Η ΘΥΣΙΑ…ΤΟ ΑΙΜΑ…Η ΑΓΩΝΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΓΕΜΙΖΕΙ ΑΚΟΜΑ ΥΠΟΝΟΜΟΥΣ……
ΝΑΙ ΟΙ ΒΑΡΥΓΔΟΥΠΕΣ ΟΙ ΤΕΛΕΤΕΣ, ΟΙ ΑΨΙΔΕΣ ΤΩΝ ΘΡΙΑΜΒΩΝ, ΤΑ ΦΑΓΟΠΟΤΙΑ ΚΙ ΟΙ ΦΑΝΦΑΡΕΣ, ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΡΥΓΔΟΥΠΑ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΔΕΝ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ ΤΙΠΟΤΑ ΠΙΑ. ΑΦΟΥ ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΤΟΥΣ ΧΑΘΗΚΑΝ ΕΤΣΙ ΚΙ ΑΛΛΙΩΣ ΑΠ’ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΑΣ ΚΙ ΕΓΙΝΕ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ Η ΑΓΝΟΙΑ ΜΑΣ ΞΕΘΥΜΑΣΜΕΝΗ, ΑΔΙΑΦΟΡΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΕΙΡΟΤΕΡΟ ΚΑΘΟΛΟΥ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ.
ΚΥΡΙΟΙ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ ΠΕΣΤΕ ΜΑΣ ΟΛΗ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ. ΜΠΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΣΒΗΣΕΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ… ΤΟ ΑΠΑΤΗΛΟ… ΚΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΛΑΜΨΕΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ….. ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΞΑΝΑΓΥΡΙΣΟΥΜΕ ΣΤΗ ΦΑΣΟΥΛΑΔΑ! ΚΑΙ ΤΟΤΕ ΠΕΣ’ ΤΕ ΜΑΣ ΚΑΙ Τ’ ΑΛΛΟ….. ΠΟΙΑ Η ΤΑΧΑ ΠΡΟΟΔΟΣ… ΠΟΥ ΤΟΣΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ… ΜΑΣ ΥΠΟΣΧΟΣΑΣΤΕ ΜΕΣΑ ΑΠ’ ΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΗΣ ΑΛΗΤΕΙΑΣ ΕΓΧΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΞΕΝΗΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ! ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ, ΟΙ ΑΠΛΗΡΩΤΟΙ, ΟΙ ΜΙΣΘΩΤΟΙ, ΟΙ ΜΗ ΠΡΟΝΟΜΟΙΟΥΧΟΙ, ΟΙ ΠΟΛΥΤΕΚΝΟΙ, ΟΙ ΔΑΝΕΙΣΜΕΝΟΙ, ΟΙ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ… ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ.. ΔΕΝ ΕΠΤΩΧΕΥΣΑΜΕΝ ΤΩΡΑ ΕΤΣΙ ΚΙ ΑΛΛΙΩΣ… ΕΣΕΙΣ ΣΙΓΑ, ΣΙΓΑ ΧΡΕΟΚΟΠΕΙΤΕ ΠΡΟΣΠΑΘΩΝΤΑΣ ΝΑ ΜΑΣ ΧΡΥΣΩΝΕΤΕ ΤΟ ΧΑΠΙ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ ΜΕ ΘΑ ΚΙ ΟΧΙ ΜΕ ΟΛΗ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ! ΠΟΥ ΙΣΩΣ ΜΑΣ ΔΙΑΣΩΣΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ ΣΤΕΙΛΕΙ ΣΤΟ ΠΥΡ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΟΝ, ΑΠ’ ΟΠΟΥ ΗΡΘΕ, ΤΟ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΟ ΠΛΕΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΣΥΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΗΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΤΑΒΑΤΖΗΔΩΝ ΤΗΣ…. ΠΟΥ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΖΟΝΤΑΝ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ.
ΒΙΒΛΙΟΝ Κ. Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ
ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ
ΑΘΗΝΑΙ 2 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1926
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Παρουσίασις του όλου έργου- Πηγαί και βοηθήματα προς συγγραφήν της Ιστορίας του Μεσολογγίου- Πλουτοπαραγωγοί δυνάμεις της Επαρχίας Μεσολογγίου- αι ελλείψεις της συγκοινωνίας.- Στρατηγική θέσις του Μεσολογγίου.- Υπηρεσίαι των Μεσολογγιτών κατά τον Αγώνα.- Εθνική προς αυτούς αστοργία.
Ταξιδεύων άλλοτε εις τον Αμβρακικόν κόλπον, είχα συναντήσει εις το ατμόπλοιον Έλληνα, γεννηθέντα και ζήσαντα εις το Εξωτερικόν. Εσχετίσθημεν ως συνταξιδιώται, ανεγνωρίσθημεν ως συμπολίται, διότι ο πατήρ της μητρός του ήτο Μεσολογγίτης, πεσών μάλιστα κατά την τελευταίαν πολιορκιαν, και εχωρίσθημεν ως παλαιοί γνώριμοι. Αι διηγήσεις μου, διά την Ιστορίαν των μερών, που διηρχόμεθα, εκίνησαν την προσοχήν του. Δεν εγνώρησε ποτέ το Μεσολόγγι, είχε μόνον μιάν αόριστον ιδέαν περί της δόξης του, και ουδεμίαν είχε γνώσιν του θησαυρού της λιμνοθαλάσσης.
Δεν είχε καιρόν να εξέλθη του ατμοπλοίου , και την ώραν του χωρισμού με παρεκάλεσε να κρατήσωμεν αλληλογραφίαν, όπως μανθάνη δια την άγνωστον πατρίδα. Οι καλοί του τρόποι με υπεχρέωσαν να το δεχτώ, και κατά τας μακράς χειμερινάς ώρας του Μεσολογγίου που η συνεχής και μονότονος βροχή τόσον κουράζει, εύρισκα ανακούφισιν να ασχολούμαι με την γενέτειραν και να γράψω προς τον καλόν κύριον.
Μοιραίως όμως έπαυσε μετ’ ολίγον πάσα ανταπόκρισις.
Επέρασαν μερικά από τότε χρόνια, και μίαν πρωϊαν τον συναντώ εις τας Αθήνας. Μου επιστρέφει τας επιστολάς, των οποίων είχε διαφυλάξει ολόκληρον την σειράν, και με ενεθάρρυνε να τας δημοσιεύσω. Το έλαβα υπό σκέψιν. Με τον καιρόν τας εσυμπλήρωσα, συνήθροισα νέα στοιχεία, και η έρευνα μου εξετάθη εφ’ ολοκλήρου της Επαρχίας. Το συλλεγέν υλικόν εταξινόμησα εις βιβλίον, το υπέγραψα «το Μεσολόγγι», και ακολουθών την φυσικήν διαίρεσιν του εδάφους, το διήρεσα εις τρείς τόμους.
Εις τον Α΄ περιέλαβα παν ό,τι σχετίζεται, και εμμέσως, με την γεωγραφίαν, την ιστορίαν, και την παραγωγήν της λιμνοθαλάσσης.
Ο Β΄ τόμος διαιρείται εις τέσσαρα μέρη. Το α΄περιλαμβάνει την ιστορίαν των επί της μεσημβρινής πλευράς του Αρακύνθου αρχαίων Αιτωλικών πόλεων, και την αρχαιολογικήν περιγραφήν αυτών. Το β΄ την ιστορίαν του Μεσολογγίου μέχρι της ανακτήσεως αυτού (1829). Το γ΄ την έκτοτε μέχρι σήμερον πολιτικήν και κοινωνικήν ιστορίαν του, και το δ΄, την γεωγραφικήν και βιομηχανικήν παραγωγήν του τέως δήμου Μεσολογγίου.
Ο δε Γ΄ περιέχει τρία μέρη. Το α΄ περιλαμβάνει την αρχαιόλογικήν περιγραφήν των λοιπών τέως δήμων της Επαρχίας. Το β΄, την γεωγραφίαν και ιστορίαν αυτών. Και το γ΄, την γεωργικήν και βιομηχανικήν παραγωγήν των, και την κτηνοτροφικήν κατάστασιν της Επαρχίας.
Εις όλον δε το βιβλίον έχω παρενείρει το γλωσσολογικόν υλικόν, που συνέλεξα καθ’ όλην την Επαρχίαν.
Την δι’ επιστολών αφήγησιν, ετήρησα μόνον εις τον Α΄ τόμον.
Δι’ επιστολών έχει γράψει και ο κ. Μηλιαράκης την ιστορίαν και Γεωγραφίαν της «Κέω».
Το ιστορικόν μέρος του βιβλίου μου θα παρουσιάση κενά.
Επόμενον τούτο. Η μεν παλαιά Ιστορία του Μεσολογγίου χάνεται εις το σκότος, το οποίον καλύπτει τας περισσοτέρας Ελλην. πόλεις, η δε νεωτέρα δεν περιβάλλεται επίσης με πολύ φως, ελλείψει πηγών και βοηθημάτων. Διότι όλα σχεδόν τα έγγραφα και τας σημειώσεις των αγωνιστών, τα εξαφάνησεν « ο χαλασμός», (1) την δε προφορικήν παράδοσιν, την αφήκαν και αυτήν οι λόγιοι(2)
_________
(1) Χαλασμόν λέγουν εις το Μεσολόγγι, την επελθούσαν καταστροφήν κατά την πτώσιν του Μεσολογγίου.
(2) Ο Συμ, Ζορμπάς περιωρίσθη να μεταφράση την Ιστορίαν της Πολιορκίας του Μεσολογγίου υπό Auguste Fabre, χωρίς να προσθέση εις αυτήν ουδεμίαν σημείωσιν περί των εξιστορουμένων δια ταύτης πολεμικών γεγονότων.- «Τα Ελλην. Χρονικά» του Αναστ. Γιαννόπουλου, εφημερίς η οποία εξεδίδετο εις το Μεσολόγγι (1857-1861), δεν έχουν ασχοληθή διόλου με την ιστορίαν του Μεσολογγίου.- Ο δε Τηλ. Κωστάκης, αποταμιεύσας από το στόμα των επιζησάντων αγωνιστών πλούτον ανεκδότων, περιωρίζετο να τα διηγήται παραστατικώτατα εις τον κύκλον του, και ουδεμίαν έγγραφον αφήγησιν έκαμεν. Ήσαν δε και οι τρείς λόγιοι, ο δεύτερος και ποιητής, ερωτευμένοι με την Ιστορίαν και την δόξαν της πατρίδος των. Είχαν γνωρίσει όλους τους επιζήσαντας αγωνιστάς. Ό,τι παρ’ αυτών ήκουσαν, το επήραν μαζί των εις τον τάφον. Ούτε κανείς εκ του κύκλου του Κωστάκη τα εδημοσίευσεν. Έχει δε αφήσει ανέκδοτον ιστορίαν, ο στρατηγός Ν. Μακρής. Το χειρόγραφον ευρίσκεται εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην.
του Μεσολογγίου να χαθή με την τελευταίαν πνοήν των επιζησάντων αγωνιστών. Και αν έλειπαν τα Απομνημονεύματα του Ατρεμίου Μίχου, και εκείνα του Σπυρομήλιου, μαχητών και των δύο της μεγάλης του Μεσολογγίου πολιορκίας, μερικά περισωθέντα έγγραφα και παραδόσεις, τας οποίας συνέλεξαν μεταβάντες επί τόπου ο μακαρίτης Γυμνασιάρχης Αντωνιάδης, και ο καθηγητής κ. Ζησίου, και εδημοσίευσαν, ο μέν πρώτος δια της «Μεσολογγιάδας», ο δε άλλος δια των «Πατρίων», ο θέλων να γράψη δια την πολεμικήν Ιστορίαν του Μεσολογγίου, θα είχεν ως μόνην πηγήν « τα Ελληνικά Χρονικά» του Μάγερ, «την Ιστορίαν της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Σπυρ. Τρικούπη, θαυμάσια φιλολογικά μνημεία, αλλ’ αμφότερα επηρεασθέντα από το πολιτικόν συμφέρον του Μαυροκορδάτου, ως και τας επί τη βάσει αυτών γραφείσας εγχωρίας και ξένας ιστορίας, περί της ακριβείας των οποίων εγεννήθησαν αμφιβολίαι. (1).
Το δε μέρος του βιβλίου μου, το σχετικόν με την παραγωγήν της Επαρχίας, θα παρουσιάση αισιοδοξίαν ως προς το πλουτολογικόν μέλλον ταύτης. Διότι πιστεύω, ότι η Επαρχία Μεσολογγίου δύναται να ανέλθη εις πλουτοπαραγωγικήν περιωπήν.
Η πόλις του Μεσολογγίου στερείται επαρκούς και πολύ ευφόρου γης, αι δε εξοχαί της δεν είναι υγιειναί, όπως αι περισσότεραι της Ελλάδος, επηρεάζουσαι και της πόλεως την υγείαν, (2) και των προϊόντων την κανονικήν ανάπτυξιν. Έχουν όμως το κλίμα γλυκό, διαυγές φώς, ζωογονούσαν θερμότητα, τας δροσίζουν θαλάσσιοι άνεμοι, και με μικράς δαπάναις θα ημπορέσουν να εξαφανισθούν αι νοσογόνοι του κάμπου του εστίαι, ο οποίος, όταν εξυγιανθή, θα καταστή ευχαριστωτάτη θερινή διαμονή, και καλλιεργούμενος συστηματικώς, θα αναλάβη δυνάμεις δια να θρέψη με αφθονίαν τους Μεσολογγίτας, που έχουν ανάγκην όπως ασχοληθούν με την καλλιέργειαν της γής. Ενώ από την λιμνοθάλασσαν του- απέραντον και χλοερώτατον λιβάδι των ψαριών, πλουσιωτάτην αποθήκην άλατος- αντλεί υγείαν και πλούτον.
___________
(1) Ο Στεφ. Ξένος, ο σοφός Έλλην, εις τον βίον του Ιωάν. Καποδίστρια γράφει περί των Ιστοριών της Νεωτέρας Ελλάδος. « ο Μέδελσων εκ του όλου συγγράμματός του καταφαίνεται, ου μόνον ότι είχε προσωπικάς συμπαθείας και αντιπαθείας εν Ελλάδι, αλλ’ ότι απετέλει μέρος κόμματος, πρό πάντων δε ότι παρακολουθεί τας συγγραφάς των γραψάντων προηγουμένως Ελλήνων και Φιλελλήνων, οίτινες χρωματισθέντες δια το κομματιικόν των, μένουν εν τη Ιστορία αναξιόπιστοι».
(2) Έχει ήδη συστηθή Ειδικόν Ταμείον εξυγιάνσεως της πόλεως. Περί τούτου κατωτέρω.
Η άλλη όμως έκτασις της Επαρχίας περιέχει επαρκείς και ευφόρους πεδιάδας, (την ποταμόχωστον γήν της Παραχελωϊτιδος «το μυθολογούμενον κέρας της Αμαλθείας» (1) και τους παρα τας λίμνας αγρούς), περιβάλλεται με πολλά νερά, με ποταμούς και λίμνας, έχει και αυτή το ίδιον κλίμα, ευδοκιμούν δε εκεί καλλιεργούμενα όλα τα είδη των προϊόντων, και όλα παράγονται εκλεκτά.
Το λάδι ολοκλήρου της Επαρχίας και το κρασί του Ζυγού, δύνανται να ικανοποιήσουν και τα λεπτότερα γούστα.
Αλλά, κατά το πλείστον, αι πεδιάδες αυταί, τον μεν χειμώνα γίνονται βάλτοι, το δε καλοκαίρι, διατηρούν πρασινισμένα νερά (2), δια να καλλιεργούν το ελώδες μίασμα, και κατατρώγουσιν την υγείαν των περιοίκων, αλλού δε ξηραίνονται, και, ως άλλοι Τάνταλοι, δεν ημπορούν να θίξουν τα πέριξ άφθονα νερά. Η φύσις είναι κυρίαρχος, εργάζεται όπως θέλει και κάμνει ό,τι η ιδιοτροπία της υπαγορεύσει. Λείπει η ζείδωρος πνοή της Επιστημής, η οποία χαλιναγωγεί και ενισχύει την φύσιν, η οποία εξάγει τον πλούτον.
Ουδέν διεμορφώθησαν μέσα μεταφοράς των προϊόντων της Επαρχίας ευκολώτερα ή φθηνότερα από εκείνα που είχαν οι πατέρες μας. Και εστρώθη μεν μέρος της Επαρχίας με σιδηράς ράβδους, έγιναν βουλεβάρτα μέσα στην λιμνοθάλασσαν, δι’ επιθαλασσίας οδού συνεκοινώνησε το Μεσολόγγι με την Τουρλίδα, το επίνειον του, και εσυνδέθησαν μικρά χωρία μεταξύ των με αμαξητούς δρόμους, αλλ’ ελάχιστα συνεισέφεραν ταύτα προς βελτίωσιν της συγκοινωνίας της Επαρχίας, εξακολουθούν δε να φορτώνονται τα περισσότερα εμπορεύματα και προϊόντα, όπως ανέκαθεν, εις την Τουρλίδα ή τον Άγιον Σώστην, να μεταφέρωνται εκεί δια της λιμνοθαλάσσης με τις πάσσαρες, και να υποβάλλωνται εις πληρωμήν φορτωτικών και μεταφορικών, όχι μικροτέραν από τον ναύλον, που χρειάζονται, δια να μετακομισθούν εκείθεν εις τον απώτερον Ελληνικόν λιμένα.
________________
(1) Στράβωνος Γεωγρ. Βιβλίον Ι κεφ΄ Β΄ 20.
(2) Δια Ν.Δ. συνεβλήθη το δημόσιον μετά της Εταιρείας « βεϊλ» Ζαλοκώστας, προς κατασκευήν εις την Μακρυνείαν έργων αποξηράνσεως των βάλτων ταύτης, παραχωρηθέντος εις την Εταιρείαν του δικαιώματος, ίνα μεταβιβάση τα εκ της συμβάσεως δικαιώματα της εις Ανώνυμον Ελληνικήν Εταιρεία.
Το δε Μεσολόγγι ήτο άξιον ιδιαιτέρας εθνικής στοργής και εδικαιούτο την ευγνωμοσύνην του Έθνους. Η συμβολή του εις τον μέγαν της Ελλάδος Αγώνα υπήρξεν αποτελεσματική. Εκείθεν ήτο ο μόνος δρόμος, από τον οποίον θα ημπορούσεν ο εχθρός να περάση εις Πελοπόννησον, διότι, τα πρώτα του Αγώνος έτη, επεκράτει ο Ελλην. στόλος, και η Τουρκία δεν ήτο δυνατόν να μεταφέρη θαλασσίως στρατεύματα˙ την δια των Θερμοπυλών οδόν, την κατέστησε δυσυπέρβατον ή πανωλεθρία του Δράμαλη, και η επελθούσα σύμπνοια μεταξύ των οπλαρχηγών της Ανατολ. Ελλάδος, εις δε την υπολειπομένην δια του Μακρυνόρους οδόν, την οποίαν αφήκεν ανοικτήν η καταστροφή του Πέτα, έθεσεν επί πενταετίαν ισχυρόν φραγμόν η ερρωμένη αντίστασις του Μεσολογγίου. Και ήτο μέν ο Κορινθιακός κόλπος εις την εξουσίαν του εχθρού καθ’ όλον το διάστημα του πολέμου, αλλά χωρίς να έχουν οι Τούρκοι το Μεσολόγγι, δεν ηδύναντο να προχωρήσουν εις την Πελοπόννησον, διότι θα διεκόπτοντο αι συγκοινωνίαι των μετά της πολεμικής των βάσεως, η οποία ευρίσκετο εις την Ήπειρον. Και εάν το Μεσολόγγι υπεχώρει εις την ορμήν των Τούρκων, θα εισέβαλλαν εις την ανέτοιμον και υπό διχονοιών σπαρασσομένην Πελοπόννησον, και θα κατέπνιγαν τον Ελλην. Αγώνα, καθ’ όν καιρόν δυσμενής άνεμος έπνεεν εις την Ευρώπην, ο Ελλην. στόλος εθεωρείτο πειρατικός και υπ’ αυτής της Αγγλίας, η διπλωματία ανέμενε τον θρίαμβον των Τουρκικών όπλων, από παντού δε έφθαναν προς τους Επαναστάτας παραινέσεις πρός υποταγήν. Και ο μακρός ούτος χρόνος έφερε την νίκην εις τα Ελλην. όπλα. Είχεν ατονήσει η αδυσώπητος Ιερά Συμμαχία, η Αγγλία, δια του Κάνιγγος, ανεγνώρισε την Ελλάδα ως εμπόλεμον δύναμιν, και ο καθ’ όλον τον Παλαιόν και Νέον Κόσμον πνεύσας Φιλελληνισμός, είχεν εμψυχωθή από την ηρωϊκήν αντίστασιν και την ένδοξον πτώσιν του Μεσολογγίου. Πτώσιν την οποίαν τόσον ανύψωσεν η Έξοδος του, και τόσον λαμπρά εφωταγώγησεν ο δαυλος του Καψάλη!
Πρωτεργάται δε της αντιστάσεως ταύτης υπήρξαν οι Μεσολογγίται
Αλλά την κατά της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογγίου άμυναν ταύτην, οικειοποιήθη ο Μαυροκορδάτος ως έργον του, και κακώς αι Ιστορίαι απέδωκαν εις αυτόν την απόφασιν του να προβάλη το Μεσολόγγι αντίστασιν (1). Πρώτοι και μόνοι οι Μεσολογγίται έλαβαν την απόφασιν ταύτην, ο δε Μαυροκορδάτος ήτο αντιθέτου γνώμης. Εκείνοι, ότε εκυρήχθη η επανάστασις και προτού ο Μαυροκορδάτος κατέλθη εις την Ελλάδα, εκλέξαντες τον Αθαν. Ραζηκότσικαν αρχηγόν των, και διορίσαντες επιτροπήν εκ των προκρίτων, είχαν ιδίαις δαπάναις οχυρώσει και περιταφρώσει την πόλιν, και όταν, μετά έτος περίπου, ηκούσθη ότι κατήρχετο ο Ομέρ Βρυώνης, δεν εγκατέλειψαν την πατρίδα των, αλλ’ έσπευσαν να επισκευάσουν το οχύρωμα, να εφοδιάσουν την πόλιν με τροφάς και πολεμοφόδια (2), και να αναμείνουν τον εχθρόν, στρατοπεδεύσαντα έξωθι της πόλεως την 25 Οκτωβρίου 1822.
Ενώ ο Μαυροκορδάτος την 17 Σεπτεμβρίου, μήνα δηλ. περίπου προτού κατέλθη ο Βρυώνης, έγραφε προς τον Βαρνακιώτην, τον Αρχιστράτηγον της Δυτικ. Ελλάδος. « πόσον με ετάραξε η διαλυσις του στρατοπέδου του Πλατάνου, είναι αδύνατον να σε το περιγράψω, και μάλιστα όταν είδα το μωρόν και ανόητον σχέδιον της οχυρώσεως του Μεσολογγίου έγινα άλλος εξ’ άλλου˙ τα φυσικά σύνορα τα οποία πρέπει να διαφεντεύσωμεν είναι η Λαγκάδα και το Ξηρόμερον… και όχι εις τις χώραις όπου και δέκα χανδάκια αν κάμωμεν δεν κατορθώνομεν τίποτε». (3)
Αλλά ούτε μετέβαλεν ο Μαυροκορδάτος γνώμην, όταν κατόπιν επί κεφαλής των στρατευμάτων του υπεχώρει πρό του εχθρού από θέσεως εις θέσιν, και εδόθη η τελευταία μάχη πρό του Κεφαλοβρύσου του Αιτωλικού, δύο ήμισυ ώρας απέχοντες του Μεσολογγίου, και αυτός μέν, ακολοθούμενος από 25 σωματοφύλακας του και τον αρχηγόν των Κατσαρόν, είχεν καταφύγει εις το Μεσολόγγι, οι δε οπλαρχηγοί μετά τέσσερας ημέρας διεσκορπίσθησαν εις τα βουνά. (4).
____________________
(1) « Ο Μαυροκορδάτος έγινεν αιτιώτατος ίνα το Μεσολόγγι αντιτάξη γενναίαν άμυναν. Καρολ. Ιστορ. ΙΘ αιώνος Β΄ σελ 261.
(2) «Ευρέθησαν τροφαί και πολεμοφόδια ενός μηνός». Τρικ. Ιστορ. Ελλην. επαν. Β΄ σελ. 266.
(3) Ανέκδοτοι αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών υπό ν. Φυσεντζίδου. Επιστολή 98.
(4) Τρικ. Ιστορία Ελλην. Επαναστ. Β΄. σελ. 235-236.
Διότι, εάν, όταν εισήλθεν εις το Μεσολόγγι, ή κατά το διάστημα τούτο των τεσσάρων ημερών, που έμεινεν εκεί προτού διασκορπισθούν οι οπλαρχηγοί, ελάμβανε την απόφασιν να εξακολουθήση τον πόλεμον, θα τους ειδοποίει όπως εισέλθουν και αυτοί εις το Μεσολόγγι. Δεν έπραξε δε τούτο, διότι επίστευεν ότι πρό του Κεφαλοβρύσου ήτο η τελευταία απόπειρα προς απόκρουσιν του εχθρού, και ότι εκεί έληγεν ο κατά την Δυτ. Ελλάδα αγών.
Αυτός δε, μετά την ατυχή εκστρατείαν της Δυτ. Ελλάδος, κατέφυγεν ηττημένος εις το Μεσολόγγι, αναμένων την έκβασιν της μάχης του Κεφαλοβρύσου, εν αποτυχία της οποίας είχεν ετοιμασθή να διεκπεραιωθή εις Πελοπόννησον. Προς τούτο δε κατήλθεν επίσης εκεί ο Μάρκος και ο Κίτσος «κακώς έχοντες»(1). Αλλ’ οι Μεσολογγίται με ηθικό ακμαίον, έχοντες την πόλιν των οχυρωμένην και εφωδιασμένην με τροφάς και πολεμοφόδια, λαβόντες την απόφασιν να μείνουν και να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων, του ενέπνευσαν την ιδέαν δια να μείνη και συναγωνισθή μετ’ αυτών. Προσήλθαν κατόπιν επικουρίαι, εδυναμώθη το Φρούριον, δεν επροχώρησαν οι Τούρκοι εις την Πελοπόννησον, ελύθη η πολιορκία την 31 Δεκεμβρίου 1825, και εσώθη η Ελλάς.
Κατά δε την τελευταίαν πολιορκίαν (1825-1826), οι Μεσολογγίται παρέσχον υπηρεσίας πολυτίμους, και χρηματικάς θυσίας ανεκτιμήτους, άνευ των οποίων ουδεμία ηδύνατο να τελεσφορήση εκεί αντίστασις. Εμισθοτροφοδότουν τα ξένα σώματα, εσυντήρουν τα εντόπια, αντεπεξήρχοντο εις τας παντοειδείς της φρουράς χρείας, και ευρέθησαν εις την ανάγκην να δωροδοκήσουν αρχηγούς, δια να αποτρέψουν τον κίνδυνον της παραδόσεως του Μεσολογγίου(2). Εκτός δε του αφθόνου χρήματος, το οποίον εδαπάνησαν, ενεψύχωσαν τον αγώνα με την απαράμιλλον ανδρεία των, και αφειδώς τον επότισαν με το αίμα των. Διότι το Σώμα των Μεσολογγιτών ήτο από τα καλύτερα υπό επόψιν αριθμού και υπό επόψιν ανδρείας. «Οι δε Μεσολογγίται, γράφει ο Σπυρομήλιος εις τα Απομνημονεύματα του, εις όλον το διάστημα της πολιορκίας έδωκαν άπειρα δείγματα της καρτερίας και γενναιοψυχίας των, διότι είταν εκ των πρώτων, όπου να ριψοκινδυνεύουν, οι πρώτοι εις τας μάχας, και όπου ηρίστευον (3)˙ ελάμβαναν, μόνοι σχεδόν και πάντοτε, μέρος εις τας εξόδους, αφήνοντες κατά ταύτας τους πλειοτέρους νεκρούς, και επέστρεφαν με τους περισσοτέρους τραυματίας. «Εφύλαττον δε πάντοτε τας πλέον επικινδύνους θέσεις και ως πυροβολισταί εις τα κανονοστάσια και με τα τουφέκια εστέκοντο εις τας επάλξεις.» Και επολέμησαν εις τους επικινδυνωδεστέρους προμαχώνας, τους εις το κέντρον του φρουρίου ευρισκομένους, εις τα κανονοστάσια δηλ. του μάρκου Μπότσαρη ( Μεγάλη τάπια) και του Φραγκλίνου, όπου εχύθη το περισσότερον αίμα, Μεσολογγιτών κατά το πλείστον αίμα, όπου εξερράγησαν αι περισσότεραι υπόνομοι, (που 9 εις του Φραγκλίνου) εδόθη το επώνυμον «Τερρίμπιλε» δια τας φρικώδεις μάχας, αι οποίαι εσυγκροτήθησαν προς υπεράσπισίν του, όπου εκερδήθησαν αι περισσότεραι νίκαι, και το οποίον ο οχυρωματοποιός Κοκκίνης ωνόμασε «Πλατείαν της νίκης» ( Place de Victoire.)
(1) Τρικ. Ιστορ, Ελλην. Επαναστ. Β΄. σελ. 236.
(2) Αρτεμ. Μίχου απομν. σελ. 23 σημ. 1.
(3) Σταυρομήλιου ανέκδοτα απομν. σελ. 154.
Αλλά ούτε τας υπηρεσίας των ταύτας αντήμειψεν η Πατρίς, ουδέ τας περιουσιακάς των θυσίας απεκατέστησεν. Εφέρθη προς τους Μεσολογγίτας, σαν άστοργη μητέρα.
Ουδεμία, ( όταν ανέστιοι επέστρεψαν εις την πατρίδα των μετά την ειρήνην και την αιχμαλωσίαν), εδόθη εις αυτούς συνδρομή προς ανέγερσιν των σπιτιών των, τα οποία είχαν κατεδαφίσει αι τούρκικαι βόμβαι ή είχαν αυτοί οι ίδιοι κρημνίσει δια να κατασκευάσουν το φρούριον και επισκεύασουν τα εις αυτό γενόμενα ρήγματα (1).
Ούτε απεζημιώθησαν κάν δια τας χρηματικάς δαπάνας που υπέστησαν, δια την ανέγερσιν του φρουρίου, την επισκευήν της τάφρου, την διατροφήν των στρατιωτικών σωμάτων και την εν γένει συντήρησιν του αγώνος. (2)
Ουδέ διά τας αλυκάς, αι οποίαι επί τουρκοκρατίας ανήκαν εις την κοινότητα του Μεσολογγίου και αφηρέθησαν υπό του Κράτους, εδόθη αποζημίωσίς τις, όπως έχει δοθή δια τας εν Επτανήσω τοιαύτας. (3)
____________________
(1) Η Διεύθ. Επιτροπή διά του υπ’ αριθμ. 3085 της 23 Ιανουαρίου 1826 εγγράφου της πρός την Διοίκησιν, έγραψε «περισσότερα από 500 σπίτια κατεδαφίσθησαν και η ανάγκη του φρουρίου δεν απηντήθη, καθότι η ξυλική εχρησίμευσε δια να θεραπεύση το ψύχος των στρατιωτών και να βράζεται η εκ σίτου τροφή των. Δια δε του υπ’ αριθμ. 2182 ετέρου εγγράφου της προς τους εν Ζακύνθω ομογενείς προσθέτει «το Μεσολόγγι κατεκρημνήσθη σχεδόν εις το ήμισυ δια να χρησιμεύση εις το φρούριον και τα καταλύματα των στρατιωτών,» « Οι Μεσολογγίται δεν είχαν άλλο πλέον, λέγει ο Σπυρομήλιος, ειμή όσα σπίτια δεν είχε φθάσει πλέον το Τούρκικον κανόνι, πλήν επειδή δια την επισκευήν του φρουρίου δεν είχομεν άλλην ύλην, επρόσφεραν και τα οσπίτιά των να τα κρημνίσωμεν δια να πάρωμεν την αναγκαίαν ύλην».
(2) Όλα τα αναγκαιούντα, εξακολουθεί ο Σπυρομήλιος, τα έπαιρνομεν από τας αποθήκας των δυστύχων εμπόρων, δίχως να τους δίδωνται χρήματα, αλλ’ εν αποδεικτικόν δια να πληρωθώσιν εις την αποκατάστασιν του Έθνους, και εν τοσούτω αυτοί ελίμωττον της πείνης.
Έστειλε ποτέ η Διοίκησις ξυλικήν, σανίδας, καρφιά, σίδηρον, φτυάρια, τσαπιά κλπ; δίχως να έχωσιν οι Μεσολογγίται άλλο συμφέρον παρά την ελευθερίαν της πατρίδος, επειδή αυτών ιδιαιτέρως δεν τους είχε μείνει τίποτε, καθότι τον ελαιώνα τον είχε τον είχε κόψη όλον ο εχθρός, ώστε τινές κορμοί εφαίνοντο σποράδην εις την πεδιάδα, τας σταφιδαμπέλους των ομοίως, ό,τι είχαν εις τας εμπορικάς αποθήκας των, εφ’ όσον εχρησίμευε δια το φρούριον, το είχαν προσφέρει οι δυστυχείς αφ’ εαυτού των εις την ανάγκην της πατρίδος ό,τι είχαν θροφάς εις τα οσπίτιά των και ταύτα τα επρόσφεραν».
(3) Ευτυχώς αργά δια του Ν. 1811 της 30 Δεκεμβρίου 1819 προκληθέντος υπό της Κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου, ταις ενεργείαις του εξ Ευρυτανίας πολιτευτού κ. Γεωργίου Καφαντάρη, διετέθη ετησίως το 1/5 των εκ των αλυκών και ιχθυοτροφείων προσόδων, μη υπερβαίνον όμως τας 10.000 δραχ. ετησίως, δι’ έργα εξυγιάνσεως του δήμου Μεσολογγίου. Την δε 5 Μαίου 1923 εξεδόθη Ν. Δ. της Επαναστάσεως 1922, περί συστάσεως ειδικού Ταμείου εξυγιάνσεως της πόλεως Μεσολογγίου και αποξηράνσεως των παρ’ αυτήν ελών. Το ταμείον διοικείται υπό Επιτροπής αποτελουμένης υπό του Νομάρχου, ως προέδρου, του Νομομηχανικού, και οικον. Εφόρου, του Ταμίου και δύο μελών εκλεγομένων υπό του Συμβουλίου, αλλ’ ουχί εκ των μελών αυτού.
Οι πόροι του ταμείου αποτελούνται α΄) από τέλος 10% επί του βεβαιουμένου δημοσίου φόρου οικοδομών˙ β΄) από ετησίαν στρεμ. Εισφορών επι των εκ της αποξηράνσεως ωφελουμένων οπωσδήποτε εκτάσεων, και δια μεν τας εκτός του σχεδίου της πόλεως εκτάσεις ορίζεται εις 20, δραχ. επί δε των εντός της πόλεως ακαλύπτων οικοπέδων εις 40 δραχ. κατά στρέμμα γ΄) από την αξίαν των αποξηρανθησωμένων ή εξυγιανθησωμένων εκτάσεων, των ανηκουσών εις το Δημόσιον, περιερχομένων εις το Ταμείον˙ δ΄) από ποσοστόν 25% των δημοσίων προσόδων των ιχθυοτροφείων, κατατιθέμενον κατ’ έτος υπό του δημοσίου εις την Εθνικήν Τράπεζαν επ’ ονόματι του Ταμείου, καταργουμένου του 1811 Ν. και ε΄) από την ετησίαν εισφοράν του Δημοσίου εκ των προσόδων των ιχθυοτροφείων.
Μετά δε την εκτέλεσιν των έργων εξυγιάνσεως και αποξηράνσεως, θα εκτελεσθώσιν έργα εξωραϊσμού της πόλεως Μεσολογγίου.
Ούτε τους έδωκαν τίποτε από όσα αι εκάστοτε Εθνοσυνελεύσεις εψήφισαν δι’ αυτούς (1).
Ουδεμίαν επίσης περίθαλψιν έδωκαν εις τα ορφανά των αγωνιστών, όταν επέστρεψαν εις το Μεσολόγγι. Τα αφήκαν να τρέχουν γυμνόποδα εις τα αλίπεδα του Μεσολογγίου και να επαιτούν δια να ζήσουν. Τα σχολεία, που είχε τότε ανεγείρει το Κράτος, εις ουδέν ορφανόν Μεσολογγίτη έδωκαν άσυλον. Και προς ειρωνείαν το τέκνον ενός ήρωος, και από τους προκρίτους του Μεσολογγίου, του Πάνου Παπαλουκά, το επερίθαλψαν εις το Ορφανοτροφείον. Όταν δε η μητέρα του παραπονέθηκε και εζήτησε καλυτέραν δια το παιδί της τύχην, ο νομάρχης Μοναρχίδης της απήντησε σκαιότατα δια του υπ’ αριθμ. 1472 της 30 Μαρτίου 1835 εγγράφου του, ότι « εάν δεν της αρέση ειμπορεί να το αποσύρη εκείθεν».
Τέσσαρα μόνον παιδιά Μεσολογγιτών , από το 1829 μέχρι του 1826, εισήγαγαν εις το Στρατ. Σχολείον, και ένας μόνον Μεσολογγίτης εστάλη υπότροφος της Κυβερνήσεως εις Ευρωπαϊκόν σχολέιον, καθ’ όλον το διάστημα του ελευθέρου βίου μας.
Στρατιωτικούς βαθμούς εις ελαχίστους ήρωας έδωκαν και εις ελαχίστους είχαν επιτρέψει να φέρουν τους εις τα πεδία των μαχών αποκτηθέντας. Μεσολογγίτης (2) λαβών κατά την μεγάλην πολιορκίαν τον βαθμόν του Αντιστρατήγου, υπεβιβάσθη εις … πεντηκόνταρχον!
Και αυτός ο Χρήστος Καψάλης, που προσέφερεν εις τον ναόν της Ελευθερίας την μεγαλυτέραν θυσίαν, εξ όσων είδε ποτε η ανθρωπότης, ο Χρήστος Καψάλης, του οποίου ο δαυλός, ως προβολεύς, έδειξεν εις τον έκπληκτον κόσμον τας δραματικάς θυσίας, φέρεται εις το Μητρώον των Αξιωματικών του Αγώνος, ως πέμπτης τάξεως αγωνιστής. Μία μόνη τάξις υπελείπετο, δια να καταταχθή ο Χρήστος Καψάλης εις το μητρώον των Υπαξιωματικών. Ολίγον δηλ. έλειψε να θεωρηθή ως υπαξιωματικός…ανδραγαθήσας!
« Τα Ελληνικά Χρονικά» του Αναστ. Γιαννοπούλου, αναφέρουν ότι εις ολιγίστας χήρας είχε δοθή μικρά σύνταξις από τρείς έως πέντε δραχμάς μηνιαίως, μας γνωρίζουν δε και άλλας 151 χήρας, αι οποίαι, άνευ ουδεμιάς περιθάλψεως, διήρχοντο πεινώσαι τας πικράς ημέρας της ελεύθερης ζωής των. Θα ήσαν πολλαί ακόμη, αλλά δεν γνωρίζομεν πόσαι, διότι δεν είχε τελειώσει η περί αυτών έρευνα των Ελλην. Χρονικών.
Παρεπονούντο δε οι Μεσολογγίται, ότι και αυτά της φιλανθρωπίας τα άσυλα, τους είχαν κλείσει τας θύρας (3).
(1) Η Κυβερνητική Επιτροπή δια της από 1 Απριλίου 1827 αποφάσεως της, διέταξε
α΄) Να συμπληρωθούν οι μισθοί της εν Μεσολογγίω και Αιτωλικώ φρουράς.
β΄) Να διορισθή περίθαλψις δια τας χήρας και τα ορφανά.
γ΄) Λύτρα δια τους αιχμαλώτους Μεσολογγίτας και
δ΄) Παράσημον τιμής ως έπαθλον
και επεκύρωσεν ομοφώνως η Εθνοσυνελεύσις (αριθμ. ε΄. των πρακτικών της ΚΔ΄ συνεδριάσεως 6 Απριλίου 1827) ενέκριναν δε η τετάρτη ( Άργους) δια του ε΄. ψηφίσματος του 1829 και η της Τροιζήνος άρθ. 147 και 148 του Πολιτ. Συνταγ. της Ελλάδος.
Το λυπηρόν δε είναι ότι, δια των αυτών αποφάσεων και ψηφισμάτων, είχαν αναγνωρισθή και αι εις τας ναυτικάς νήσους οφειλόμεναι αποζημιώσεις, αι οποίαι εχορηγήσαν αμείωτοι.
(2) Ο Μπουσμπουρέλης.
(3)Τα ελληνικά Χρονικά του Αναστ. Γιαννόπουλου (Έτος Δ΄. αριθ. 26 της 16 Αυγ. 1859) γράφουν. « Παρακαλείται το κοινόν του Μεσολογγίου, αν ευαρεστείται, να προσέλθη και ιδή το κατά την 11 τρέχ., μετενεχθέν εις την πόλιν μας φοβερόν θέαμα. Έν ανθρώπινον σώμα, γέννημα Μεσολογγίου, ονόματι Γεωρ. Μπακογιάννης, απομεινάριον της Εξόδου Μεσολογγίου, και έχων τρείς αδελφάς αιχμαλώτους, εστάλη εξ Αθηνών δια να αποτεθή εις την πόλιν μας. Ο Μεσολογγίτης λοιπόν αυτός δύναται να χρησιμεύση ως μία ζωντανή μαρτυρία όλων των χαρίτων, όλων των ευτυχιών, και όλων των αγαθών ενός αληθούς αγωνιστού, καθότι κατά την νύχτα της εξόδου, ότε ο δυστυχής ούτος συνεπλάκη με τους Τούρκους, του ελιάνισαν δια σπάθης την αριστερά χείρα, η οποία έκτοτε του έμεινεν άχρηστος, η δε δεξιά του εξηράνθη και είναι ακίνητος. Ιππείς δε Τούρκοι του έκοψαν την κορυφήν της κεφαλής, η οποία φαίνεται ως περικεκομμένη κεφαλή χειμονικού. Από δε την μεγαλυτέραν καλοπέρασιν ο αγωνιστής ούτος επρίσθη κατά τους πόδας. Αλλά η μόνη αυτού παρηγορία είναι ότι εσχάτως έχασε και τους δύο οφθαλμούς του. Ως μέσον δε να αναλάβη το φως του επενοήθη, να τον διώξουν από το τυφλοκομείον των Αθηνών και να τον στείλουν εις το Νοσοκομείον Μεσολογγίου.
Εν τούτοις είχαν μείνει εις το Μεσολόγγι από το παρελθόν κειμήλια, στολίδια των καλών ημερών του. Το φρούριον, η τάφρος, οι προμαχώνες, χαρωποί του μεγαλείου του μάρτυρες, σκυθρωποί της παρακμής του θεαταί, ΝΑΟΙ, τους οποίους αι θυσίαι του ιερού πολέμου ανήγειραν εις το όνομα της ΔΟΞΗΣ, έλαμπαν εις τους οφθαλμούς των πολιτισμένων ανθρώπων. Το Μεσολόγγι μόνον εις αυτά είχε πλέον τας ελπίδας του. Τα έβλεπεν, όπως οι ξεπεσμένοι ατενίζουν εις τίτλους προγονικής ευγενείας.
Τω 1882 κατεσκευάζετο ο σιδηρόδρομος και εχρειάζετο τόπος δια να ανεγερθούν τα κτίρια του και υλικά δια να κτισθούν. Η άστοργη μητέρα τα εύρεν ευκόλως. Τι χρειάζονται στο αποπαίδι τα στολίδια; Και ως έλειπαν τόσες παλιοσάλτσινες (1) έξω από το Μεσολόγγι, το Βελούχι (2), η Κάναλη (3), και τόσες αγλάμπρες (4), μέσα εις αυτό, ο σταθμός ανηγέρθη εις το ανατολικόν μέρος του φρουρίου, επί της Τάφρου, ακριβώς εκεί, που είχε γίνει η καταπλήξασα τον κόσμον Έξοδος. Εκεί , που ήτο η λουνέττα και οι τάπιες του Κοκκίνη, του Μακρή, του Ρήγα και του Μονταλεμπέρτου. Όλα αυτά είχαν γίνει από πέτρες και χώματα. Η κακή μητέρα μόνον εις τα υλικά των εύρισκε αξίαν.
Οι ΝΑΟΙ της ΔΟΞΗΣ κατεδαφίσθησαν, ανεσκάφησαν, με τους αιματοβαφείς δε λίθους των, με τα αιμοποτισμένα χώματα των, εκεί που έπεσεν ο Ραζηκότσικας, που επολέμησεν ο Μακρής, που διήυθυνε τα κανόνια ο Δεληγιώργης, εκεί που ο Γκόρπας, οι Δατσικαίοι, ο Καψαλάκης, ο Καπρής, ο Γουρνάρας και οι άλλοι Μεσολογγίται πυροβοληταί έσπειραν τον τρόμον, εκεί που ανδραγάθησαν και εθυσιάσθησαν τόσοι ήρωες, εκεί που είχεν καθήκον η Πολιτεία να στήση τους ανδριάντας των, να κατασκευάση μουσεία και ιερά άλση, να εγείρη στήλας αναθηματικάς, να τα περιβάλη με χρυσά κιγκλιδώματα, να τα περισώση από την φθοράν, να τα καταστήση αληθή προσκυνητάρια και σχολεία, όπου η ελλην. Νεολαία, οι νεαροί στρατιώται και οι ελληνίδες μητέρες, θα εδιδάσκοντο τον πατριωτισμόν και το προς την πατρίδα καθήκον, ΕΚΕΙ εκατασκεύασε τα αποθήκας και τα δύσοσμα παραρτήματα του σιδηροδρόμου!
Παρέκει είναι ο ναίσκος της Αγίας Παρασκευής.
Δεν εχρειάσθη ο σιδηρόδρομος άλλες πέτρες δια να επιτραπή και του ιερού ναού η κατεδάφισις;…
_____________________
(1) Παλιοσαλτσίνες, αγροί παρά την λιμνοθάλασσαν, καταλαμβανόμενοι κατά τας αναβάσεις της, και ανεπίδεκτοι καλλιεργείας.
(2) Βελούχι αλίπεδον εις το α μέρος της πόλεως.
(3) Κάναλη, έτερον αλίπεδον εις το προς δ. μέρος της πόλεως.
Τον χειμώνα, το Βελούχι και η Κάναλη, καταλαμβάνονται από την θάλασσαν, το δε καλοκαίρι, εχρησίμευαν άλλλοτε ως περίπατος.
(4) Αγλάμπρες λέγονται τα ασκεπή και αδέσποτα μεγάλα οικόπεδα.
